फुल्या-फुल्यांचं साहित्य

भूमिका : समजणं, आवडणं, मान्य करणं (किंवा या प्रत्येकाची विरुद्धार्थी कृती) आणि ती ठाशीव माध्यमात व्यक्त करता येणं या दोन भिन्न गोष्टी असू शकतात. फुल्या-फुल्यांचं साहित्य हा प्रकार माझ्यापुरता तरी असा आहे. वाचनाच्या ओघात बऱ्याच वेळा ओंगळवाणं ते कलात्मक (!) असे लैंगिक अनुभव व्यक्त करणारी पुस्तकं डोळ्यांखालून जात असतात आणि त्याबद्दलची विचारांच्या पातळीवरची प्रतिक्रिया ही निव्वळ खासगी स्वरूपाची असते. पण जेव्हा त्याबद्दल विचार करून लिहिण्याची वेळ येते, तेव्हा मला सततचा अवघडलेपणा जाणवत आहे. अशा अवघडलेपणाचा लेखाच्या गुणवत्तेवर आणि खोलीवर परिणाम होऊ शकतो का? तर हो, ती शक्यता मी या क्षणी नाकारत नाही. दुसरी मर्यादा, जी स्वीकृत आहे, ती म्हणजे हाताशी सगळे संदर्भ नसणं. या दोन्ही मर्यादा लक्ष्यात घेऊन लेखाची मांडणी मी किंचित वेगळी ठेवत आहे.

विचारांचा ढग : वेगवेगळे मुद्दे आणि त्यांचा परस्परांशी असणारे संबंध मांडायला विचारांचा ढग मदत करतो. यातले सर्व मुद्दे लेखात येतीलच असं नाही. शिवाय त्यांच्या आपापसांत असणाऱ्या संबंधांमुळे हे मुद्दे स्वतंत्रपणे मांडले जातीलच असंही नाही.
 

टिपा :
१. ’इरॉटिका’ हा शब्द ’इरॉटिका साहित्य’ या अर्थी वापरलेला आहे.
२. या प्रकारचं साहित्य लिहिलेल्या सगळ्या लेखकांचा किंवा सगळ्या पुस्तकांचा या लेखात उल्लेख होईलच असं नाही. यात तपशिलांपेक्षाही प्रवाहांचा वेध घेण्याचा प्रयत्न केलेला आहे.

इरॉटिका / इरॉटिक साहित्य म्हणजे लैंगिक व्यवहारांचं चित्रण करणारं साहित्य. अश्या साहित्यात निव्वळ शाब्दिक प्रणयाच्या पुढे जाऊन लैंगिक व्यवहार; कधी त्याच्या जोडीने येणारी हिंसा, विकृती, बळजोरी; शिवाय भावना चाळवणारी वर्णनं आढळतात. तांत्रिक दृष्ट्या इरॉटिका आणि इरॉटिक साहित्य या दोन वेगळ्या गोष्टी आहेत. इरॉटिका प्रकारात निव्वळ संभोग हे साहित्यबीज असते, तर इरॉटिक साहित्यात ते एक इतर पात्रांप्रमाणेच पण महत्त्वाचे पात्र असते.

मराठी लेखकांनी (लेखक = कवी = नाटककार = कादंबरीकार) त्यांच्या लेखनातून विविध विषय हाताळले असले तरी मराठीत इरॉटिका प्रकाराचं साहित्य (फुल्या-फुल्यांचं साहित्य) फारसं नाही. गेला बाजार, शारीर अनुभवांचं चित्रणही मराठी साहित्यात तुरळकच आढळतं. इथे मी सर्वार्थानं स्वस्त असणाऱ्या पिवळ्या पुस्तकांबद्दल बोलणार नाही. कोणत्याही साहित्यिक मूल्यांपेक्षा वाचणाऱ्यांची लैंगिक भूक चाळवणं एवढ्याच एका हेतूनं लिहिल्या गेलेल्या अश्या पुस्तकांचं आयुष्यही अत्यंत मर्यादित असतं. पण इतर विविध विषय हाताळणाऱ्या मराठी साहित्यिकांसाठी हा एक विषय मात्र अस्पर्श्य राहिला.

थोडंसं पल्याड, युरोपियन वाङ्मयविश्वात डोकावून बघितलं, तर जवळ-जवळ तेराव्या शतकापासून लेखकांनी हा प्रकार हाताळलेला दिसतो (मराठीतला समकालीन ग्रंथ म्हणजे ज्ञानेश्वरी).
ऑटोमेडन (रोमन, Automedon - The Professional and Demetrius the Fortune), फिलॉडमस (रोमन, Philodemus - Chariot) आणि आपला चिरपरिचित शेक्सपिअर (Venus and Adonis, The Rape of Lucrece) या काही कवींच्या नावांची नोंद संदर्भग्रंथांमध्ये आढळते. गद्य लेखनातही याच सुमारास इरॉटिका प्रकार परत एकदा रोमन, ग्रीक आणि इटालियन लेखकांनी हाताळलेला दिसतो. जोवान्नी बोकाचो (इटालियन, Giovanni Boccaccio - Decameron), ब्राचोलिनी (इटालियन, Gian Francesco Poggio Bracciolini, the Facetiae) ही काही गाजलेली नावं. पिकोलोमिनी (Aeneas Sylvius Piccolomini, The Tale of Two Lovers) याचं 'द टेल ऑफ टू लव्हर्स' हे १४४४ मध्ये प्रकाशित झालेलं आणि सूचक चित्रांनी भरलेलं पुस्तक पंधराव्या शतकातलं बेस्ट सेलिंग पुस्तक होतं. पुढं हे गृहस्थ पोप (Pope Pius II) झाले. युरोपियन साहित्यात इरॉटिकाच्या पाऊलखुणा या इतक्या पुरातन आहेत.

याचाच अर्थ हा विषय लेखक जमातीसाठी नवाही नाही आणि त्याज्यही नाही. मराठी लेखक यापासून दूर राहण्यामागे मला दोन कारणं दिसतात. कोणताही लेखक लिहितो, फुलतो, वाढतो यामागे एक ढकल- ताण यंत्रणा असते. जेवढी ढकल जोरदार आणि ताण कमी, तेवढा तो लेखक आणि त्याचं लेखन समाजाकडून स्वीकारलं जाण्याची शक्यता जास्त. पण इरॉटिकाच्या बाबतीत मुळात मराठी लेखकाकडून ढकलही कमी दिसते आणि समाजाकडून ताणही जास्त.
 

यातला समाजाचा ताण हा लेखकाच्या व्यक्त होण्यातला अडथळा होय. एका अर्थानं ’कामसूत्र’ लिहिणारे वात्स्यायन सुदैवी. कारण त्यानंतर, का कुणास ठाऊक, पण समाजानं कामव्यवहारावरचं साहित्य नाकारलं (किंवा निदान उघडपणे स्वीकारलं नाही). कामवासना वाईट, कामव्यवहार हा अंधारात चोरून उरकायचा, या सगळ्या समजांतून इरॉटिका हा प्रकार मराठीत जवळ-जवळ रुजलाच नाही असं म्हटलं तरी चालेल. नव्वदीच्या दशकापर्यंत समाजानं आखून दिलेली नैतिक रेघ अदृश्य असली तरी स्पष्ट होती. विजय तेंडुलकरांसारखा ताकदीचा लेखक, ज्याच्या लेखनातले लैंगिकतेचे अंडरकरंट्स ('सखाराम बाईंडर', 'शांतता! कोर्ट चालू आहे') समाजानं स्वीकारले होते, त्याच्या 'कादंबरी - १' आणि 'कादंबरी - २' सारख्या पुस्तकांवर जबरदस्त टीका झाली. या पुस्तकांच्या वाङ्मयीन मूल्याबद्दल वाद होऊ शकत असले, तरी ते पिवळ्या पुस्तकांपेक्षा नक्कीच जास्त होतं. तर ही झाली यंत्रणेची एक बाजू. या बाजूवर लेखकाचं नियंत्रण नसतं. त्यामुळे लेखकावर इथे फार मोठी जबाबदारी नाही.

यंत्रणेची दुसरी बाजू - ढकल, हा मोठा अभ्यासाचा विषय आहे. या बाजूवर लेखकाचं पूर्ण नियंत्रण असतं आणि तरीही मराठी लेखकांची ढकल कमीच राहिली आहे. याच कारण सापडतं ते फुल्या-फुल्यांचं साहित्य लिहायला जे स्रोत लागतात त्या स्रोतांमध्ये. हे स्रोत एखाद्या चौकटीसारखं काम करतात. चौकट एखाद्या कथेच्या / कादंबरीच्या / कवितेच्या सीमा आखते आणि त्या सीमांमध्ये जी कलाकुसर चालते, ती लेखकाच्या अनुभवांच्या / प्रेरणांच्या / कल्पनाशक्तीच्या बळावर. या स्रोतांचं फुल्या-फुल्यांच्या साहित्यात नेमकं काय स्थान आहे हे ओळखल्यावर, मराठीत हे साहित्य फारसं का नाही याचं उत्तर आपसूक मिळतं.

निव्वळ प्रेम आणि त्यातून उद्भवणारे शारीर व्यवहार हे फार मोठ्या इरॉटिक शक्यतांना जन्म देऊ शकत नाहीत. प्रेम ही भावना, भारतीय संदर्भात पवित्र-अशारीर-आत्म्यांचं मीलन-लग्न इ. इ. संकल्पनांशी निगडित आहे. यात शारीर व्यवहार काहीसे दुय्यम मानले जातात. शिवाय त्यात एक खासगीपण, संकोच आहे. त्यामुळे शरीरसंबंधाच्या कृतीचं किंवा अवयवांचं एक लेखक किती प्रकारे आणि किती वेळा वर्णन करणार? आणि केलं तरी ते ना. सी. फडक्यांनी ज्या पद्धतीच्या लाडीक गुलाबी कादंबऱ्या लिहिल्या, त्यापलीकडे ते जाणार नाही. हा प्रकार थोडा सॉफ्ट पॉर्न प्रकारात मोडतो. या काळाला मी सोयीसाठी 'लाडीक गुलाबी युग' म्हटलं आहे.

लेखकांसाठी निव्वळ शारीर व्यवहाराचं जे चित्रण मर्यादा ठरतं, तोच अवकाश कवींना मात्र बऱ्याच वेळा पुरेसा असतो. कविता हा फॉर्म हवी तेवढी संदिग्धता देतो. उपमा, उत्प्रेक्षा यांचा वापर करून, सांगायचं ते सांगून कवी नामानिराळे राहू शकतात. कवींची शृंगाररसाची परंपरा ही सर्व काळांत जपली गेली - बदल झाला तो व्यक्त होण्याच्या पद्धतीत. कालिदासाच्या ’कुमारसंभव’मध्ये इरॉटिझमच्या जवळ जाणारी शृंगारिक वर्णनं आहेत, पण तरीही कालिदासाच्या कवीपणाला कसला डाग लागला नाही. मर्ढेकरांची ’बोंड’, विंदांची ’वक्रतुंड’ नावाची विरूपिका, देहभानाने मनःपूत भारलेल्या ग्रेसांच्या असंख्य कविता, ढसाळांच्या 'गोलपिठा'तल्या कविता, ही याची उदाहरणं होत. नुसत्या कविताच नाही, तर लोकगीतं, लावण्या हे प्रकार जुन्या काळापासून अगदी सहजपणे कामुकता हाताळतात.

अबोला का हो धरिला
सखया बोला मजसी
शरीराची होते लाही
सोसवेना मजला बाई
का हो छळिता

किंवा

तुम्ही हीना मी दवण्याची काडी
बाई विषयाची गोडी
लागली तुम्हां फार
बारा वर्षे गेला पाऊस
जमीन करा गार…

(संदर्भ: बैठकीची घरंदाज लावणी: मुकुंद काळे, 'डिजिटल कट्टा’, दिवाळी २०१५)

प्रेम आणि तत्संबंधी शारीर व्यवहारातून निर्माण झालेल्या साहित्याची पुढची नैसर्गिक पायरी म्हणजे शारीरिक आकर्षण, वासना यांतून निर्माण होणारं साहित्य. यात प्रेमाचं आत्मिक, विशुद्ध इ. रूप मागे पडून ते भौतिक स्वरूपात प्रकट होतं. एव्हाना शहरीकरणाला, बेकारीकरणाला, बाईच्या घरातून बाहेर पडण्याला, पारंपरिक कुटुंबसंस्था उसवण्याला कुठंतरी सुरुवात झाली होती. दृष्टीआड कसोशीने लपवलेली काही पात्रं; देवदासी, जोगत्ये, तमासगीर, मुरळी, लाल आलवणातल्या तरुण विधवा, माजोरडे गावप्रमुख, लंपट म्हातारे, माजावर आलेली पोरं इ. लेखकांच्या रडारावर उगवू लागली. इथे कुठेतरी चौकटी मोडणारं युग सुरू झालं. मी युग हा शब्द कालखंड अश्या अर्थानं वापरतोय आणि तो कोणत्या नेमक्या आकड्यांमध्ये मांडता येईलच असं नाही. मराठीत काही दमदार धाडसी साहित्य निर्माण झालं ते या स्रोतापासून. खानोलकर, भाऊ पाध्ये, दळवी, श्री. ना. पेंडसे, पु. शि. रेगे, रत्नाकर मतकरी अश्या बिनीच्या लेखकांनी लग्नसंबंधामधली कुचंबणा, न भागणारी वासना, नाक्यावरच्या पोट्ट्यांची लगट (वासुनाका), बाहेरख्यालीपणा असे विषय हाताळले. या कालप्रवाहाला छेद देणाऱ्या काही लिखाणाची नोंद इथे घेणं प्राप्त आहे. आनंद साधल्यांचं ’आनंदध्वजाच्या कथा’ हे असंच एक पुस्तक. जुना काळ घेऊन, विनोदी आणि प्रसंगी तुच्छतादर्शक भाव ठेवून पुरेश्या अश्लील भाषेत लिहिलेल्या या पुस्तकाची नोंद या विषयावर मराठीत लिहिल्या गेलेल्या जवळजवळ प्रत्येक लेखात आढळते. ऐतिहासिक, पौराणिक, धार्मिक वाङ्मयात या अनुषंगानं क्वचित येणारी काही उदाहरणं (अहिकच्या घामापासून मूल होणं किंवा तहिकची काचोळी तंग होणं इ.) ही अत्यंत तत्कालिक आणि संदर्भहीन ठरतात. त्या पार्श्वभूमीवर साधल्यांचं जुन्या काळात घेऊन जाणारं पुस्तक विशेष म्हणता येईल. नाटकांच्या बाबतीत बोलायचं तर ’महानिर्वाण’, ’शांतता! कोर्ट चालू आहे’ मधला लैंगिक अंडरकरंट, ’पुरुष’, ’सखाराम बाईंडर’, मधला रासवटपणा ते केवळ स्त्रियांसाठी म्हणून केले गेलेले ’योनी-मनीच्या गोष्टी’; अशी काही मोजकी नाटकं या विषयाला ओझरता स्पर्श करून गेली. मराठी रंगभूमीच्या मर्यादा ते नाटककारांचा वकूब या दोन टोकांमध्ये फुल्याफुल्यांचं नाटक फारसं झालंच नाही. लैंगिकतेचा परिघ हा देहपुर प्रेम, विकृती, हिंसा यांनी व्यापलेला आहे. मराठी रंगभूमीवर यांची समजूतदार मांडणी करणं तसं कठीण काम. जयवंत दळवीं आणि विजयाबाईंनी ‘बॅरिस्टर’ नाटकात लैंगिकतेचा मराठी रंगभूमीला पेलवेल इतकाच आणि तरीही धाडसी असा खेळ मांडला. मनाचा आजार आणि शारीर ओढ यांचा अप्रतिम मेळ दळवींनी नाटकभर राखला. तोल सांभाळला नाही तर असं लिखाण दर्जाहीन होण्याची शक्यता दाट असते. भैरप्पांचं ’मंद्र’ (मराठी अनुवाद- उमा कुलकर्णी) हे याचं एक उदाहरण (या पुस्तकाचं विच्छेदन: http://samvedg.blogspot.in/2012/06/blog-post.html). आणि त्याचमुळे मला खानोलकर (रात्र काळी घागर काळी) हे पार विलक्षण वाटतात. सहजपणे सवंग बनू शकणारा विषय, एक संवेदनशील कवी आणि अचाट प्रतिभेचा लेखक कसा शब्दबद्ध करतो, याचं हे उदाहरण (पण नेमकी फूटपट्टी लावायची तर हे लिखाण इरॉटिक साहित्य प्रकारात मोडेल. खानोलकरांना याची इरॉटिका करता आली असती का? ’रात्र काळी’चं कथाबीज पाहता याचं उत्तर होकारार्थी येईल.) :

रात्र काळी चित्र - १

 

रात्र काळी चित्र - २
 

जे काळानुरूप बदल मराठी फुल्या-फुल्यांच्या साहित्यात होताना दिसतात, तसे बदल युरोपियन साहित्यात दिसत नाहीत. युरोपियन साहित्यात फुल्या-फुल्यांचं साहित्य वाढलं ते सर्वांगानं आणि सर्व काळांमध्ये. मुळातच एक समाज म्हणून त्यांचा लैंगिक संबंधांकडे बघण्याचा दृष्टिकोन हा भारतीयांपेक्षा खूपच वेगळा आहे. त्यातून जे काही उद्भवत राहिलं, त्यामुळे युरोपियन लेखकांना लिहिण्याचे नेमके स्रोत मिळत गेले. या उपलब्ध असणाऱ्या चौकटीमध्ये तपशिलांची, कल्पनांची भर टाकून युरोपियन लेखकांनी साहित्यनिर्मिती केली. मराठी लेखकांसाठी हे स्रोत मुळातच उपलब्ध नव्हते/नाहीत किंवा अत्यंत मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध होते. याला समांतर उदाहरण देण्याचा मोह मला टाळता येत नाही. युरोपियन कलाप्रांतात उत्पात घडवणारे असंख्य प्रयोग झाले; त्यात आक्रोश, वेदना, माणुसकी, कुटुंबसंस्था, हिंसाचार, मानसिक आजार असे विषय गंभीरतेने हाताळले गेले. यातल्या असंख्य विषयांची मुळं कुठेतरी जागतिक महायुद्धांशी निगडित आहेत. भारताला महायुद्धांची झळ बसली नाही आणि तो अनुभव नसल्याकारणानं मराठी किंवा एकूणच भारतीय कलाकार पारंपरिक अनुभवांच्या परिघात फिरत राहिले. (अपवाद: फाळणीच्या दरम्यान झालेल्या अमानुष हिंसाचाराच्या पार्श्वभूमीवर हाडांच्या तळापर्यंत पोचणारी तमस, होश्यारपूर टू लाहोर, पिंजर सारखी पंजाबी पुस्तकं). एकुणातच अनवट विषयाची टोकदार अभिव्यक्ती निव्वळ कल्पनाशक्तीच्या बळावर करता येणं अशक्य नसली तरी कठीण असते. अश्या कलाकृतींना अनुभवांचा सांगाडा नसेल तर कालौघात चमकदार कल्पना ओघळून त्या कलाकृतीला विकृत स्वरूप येण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

लैंगिकता आणि हिंसा या समाजातल्या आदिम भावना आहेत. युरोपियन साहित्यात यांचं एक घट्ट मिश्रण आढळतं. युरोपियन समाजाच्या उदार लैंगिक दृष्टिकोनामुळे की अजून कशामुळे ते माहीत नाही, पण या मिश्रणात फार जुन्या काळापासून लैंगिक विकृतीचीही भर पडलेली दिसते. तगड्या लेखकासाठी लैंगिकतेतून उद्भवणारी हिंसा आणि विकृती हे फार आकर्षक समीकरण आहे. इथे अजून एक मोठा फरक नमूद करायला हवा. लैंगिक हिंसा आणि विकृती यांवर आधारित साहित्य हे मोठ्या अंशी 'गुन्हेगारी साहित्य' (क्राईम फिक्शन) प्रकारात मोडतं आणि मराठी लेखक या प्रकाराला कायमच दुय्यम समजत आलेले आहेत. युरोपियन लेखकांनी होमोसेक्श्युऍलिटी, ऑर्जीज्, सॅडोमॅचोईजम, प्रॉस्टिट्यूशन, पेडोफिलिया, चाईल्ड अब्यूज असे अनेक विषय हाताळले. यात निव्वळ स्वस्तातली आणि कुतूहल चाळवणारी करमणूक करणं हा उद्देश नव्हता. कित्येक लेखकांनी फुल्या-फुल्यांच्या साहित्यातून तेव्हाच्या राजकीय, धार्मिक आणि सामाजिक स्थितीवर नेमकं बोटं ठेवलेलं दिसतं. इथे मला मार्की द साद (Marquis de Sade)चा उल्लेख करावा वाटतो. सतराव्या शतकाच्या मध्यावर जन्माला आलेला हा फ्रेंच लेखक त्याच्या इरॉटिक लिखाणामुळे प्रसिद्ध होता. त्याच्या पुस्तकातून त्यानं लैंगिक कल्पनाविलास, हिंसा, गुन्हेगारी यांचा आधार घेत कॅथलिक चर्चवर जबर टीका केली. आयुष्यातली ३२ वर्षं मानसिक रुग्णालयात घालवलेल्या या लेखकाचं एक वाक्य मी इथे देतो : "Sex without pain is like food without taste." या वाक्यावरून त्याच्या लिखाणाची दिशा लक्षात यावी. Sadism आणि Sadist हे इंग्रजी शब्द त्याच्या नावावरून तयार झालेले आहेत. गोया, पिकासो आणि कित्येक सरिअलिस्ट चित्रकारांवर सादच्या लिखाणाचा प्रभाव होता. थोडक्यात आपल्या नैतिक-अनैतिकतेच्या फूटपट्ट्या न लावता या विषयाकडे आणि लेखकांकडे बघण्याची आपली तयारी हवी. यात हिंसेचं किंवा विकृतीचं उदात्तीकरण करण्याचा हेतू नाही. पण केवळ आपल्या नीतिमत्तेत बसत नाही म्हणून, समाजात घडणाऱ्या घटनांकडे दुर्लक्ष करण्याची जी खास भारतीय पद्धत आहे, त्यावर कुठेतरी कलावंतानं व्यक्त होणं आवश्यक आहे असं मला वाटतं. ज्या देशात अमानुष, हिंसक सामूहिक बलात्कार होतात, त्याची तपशीलवार वर्णनं वर्तमानपत्रांतून येत राहतात, तिथला कलावंत अश्या घटनांनी हलत नसेल, तर इतर लोकांबरोबरच त्याचीही कातडी गेंड्याची झाली आहे असंच म्हणावं लागेल. सिनेमा, फॅशन या विषयांना वाहिलेली उठवळ मासिकं चाळली, तरी त्यात कास्टिंग काऊच, जबरदस्तीनं (सम-/)लैंगिक संबंधांसाठी भाग पाडणं हे विषय आंबटपणे चघळले जातात. वेळोवेळी विविध धर्मस्थळांमधून तथाकथित धर्मगुरूंनी केलेल्या लैंगिक शोषणाच्या बातम्याही आपल्याला नव्या नाहीत. पण समाजाकडून येणारा ताण आणि दस्तुरखुद्द लेखकाच्या बाजूने आवश्यक असणारी ढकल यांचा अभाव आपल्याकडे प्रकर्षानं जाणवतो. मग अशा विषयांच्या मुळाशी जाण्याकरता लागणारी मेहनत, संशोधन हे तर दूरच राहिलं. लैंगिक हिंसा आणि विकृती यांचं मिश्रण असणारं मराठीतलं (आणि एकमेव?) उदाहरण म्हणजे अनंत सामंतांची 'एम टी आयवा मारू'. 'एम टी आयवा मारू'मध्ये लैंगिकता हे एक पात्र आहे. लेखकाच्या, आयवा मारूच्या, दीपकच्या सोबत कधीतरी उज्ज्वलाची स्वतःची गोष्ट सुरू होते आणि एक लैंगिक पिसाटपण कादंबरीभर पसरून राहतं.

आयवा मारू - १
 

इरॉटिका साहित्यप्रकारातली काही मोठी नावं इथं सांगणं क्रमप्राप्त आहे. डी. एच. लॉरेन्स ('लेडी चॅटर्लीज लव्हर' - हे आपल्याकडे इंग्रजी एम.ए.च्या पातळीवर अभ्यासक्रमात असतं आणि बऱ्याच वेळा शिकवणाऱ्यांची त्रेधातिरपीट उडते), व्लादिमिर नाबोकोव्ह ('लोलिता' - ३७-३८ वर्षांच्या प्रौढ माणसाचे त्याच्या १२-१३ वर्षांच्या सावत्र मुलीशी असणारे संबंध) आणि जॉन क्लेलॅन्ड ('फॅनी हिल'). अजून कितीतरी नावं गूगलवर अगदी सहज मिळतील, पण जॉन क्लेलॅन्ड (John Cleland) हे नाव त्यांत महत्त्वाचं आहे. अठराव्या शतकाच्या मध्यात या माणसानं ब्रिटिश इरॉटिका साहित्यामधलं अत्यंत महत्त्वाचं, गाजलेलं आणि वादग्रस्त पुस्तक लिहिलं - 'Fanny Hill'. हे पुस्तक 'मेम्वॉर्स ऑफ अ वुमन ऑफ प्लेझर' या नावानंसुद्धा ओळखलं जातं. कादंबरीच्या स्वरूपात लिहिली गेलेली ही पहिली इंग्रजी इरॉटिका, जिच्यावर बहुसंख्य देशात बंदी आली होती. पौगंडावस्थेतल्या एका सामान्य मुलीच्या लैंगिक अनुभवांवर आधारलेल्या या पुस्तकावर पुढे सिनेमेही निघाले. (खरं म्हणजे या अनुभवांना निव्वळ पौगंडावस्थेतील अनुभव म्हणता येणार नाही, कारण यातली फॅनी सरळ सरळ वेश्याव्यवसायात ढकलली जाते.) ज्युडी ब्लूमचं १९७८ मध्ये आलेलं ’फॉरेव्हर’ (स्त्री-लैंगिकता), ’द मिसएज्युकेशन ऑफ कॅमरन पोस्ट’ (एमिली डॅन्फर्थ - गे स्त्रीपात्र), ’यू अगेन्स्ट मी’ (जेनी डाऊनहॅम - बलात्कार आणि आघात), ’व्हेअर द स्टार्स स्टिल शाईन’ (ट्रिश डोलर - लैंगिक हिंसा) ही काही ’यंग ऍडल्ट फिक्शन’मधली लैंगिकतेशी संबंधित पुस्तकं. यांतले अनुभव वैश्विक आहेत. पण मराठीत तर खऱ्या अर्थानं ’यंग ऍडल्ट फिक्शन’ अजून आलेलंच नाही. पौगंडावस्थेतील अनुभव, कुतूहल, गप्पा हे लेखकासाठी मोठं खाद्य खरं. पण परत एकदा - कदाचित समाजाकडून येणारा ताण असेल किंवा आणखी काही कारण असेल, या विषयावर मराठीत फारसं काही दिसत नाही. ’बाप-लेकी’ या पुस्तकात काही लेकींनी त्यांना पौगंडावस्थेत आलेल्या विचित्र अनुभवांचं वर्णन केलेलं आहे. पण तो धागा तिथेच संपला. इथे ऍन फ्रॅन्कचं उदाहरण योग्य ठरेल. बहुसंख्य वाचणाऱ्यांना तिच्या डायरीबद्दल माहीत आहेच. वयात येतानाच्या ऍनच्या देहशोधाबद्दलच्या नोंदी तिच्या वडलांनी गाळल्या. ठीक! पण मराठीत याचा अनुवाद येताना तो संपूर्ण संदर्भच हरवून जातो हे नवलच!

एकविसाव्या शतकात अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याशी संबंधित दोन समांतर घटना घडल्या. इंटरनेट सामान्य माणसाच्या आवाक्यात आलं आणि स्त्री लेखक त्यांचे लैंगिक अनुभव, स्त्रीत्वाच्या शारीर जाणीवा धीटपणे लिहू लागल्या. एकाचवेळी खासगीपण आणि वैश्विकता जपण्याची अमाप मुभा देणारं इंटरनेटसारखं माध्यम आणि समाजाचे नीतिनियम/स्वतःचे संकोच झटकून कोशातून बाहेर पडू पाहणाऱ्या स्त्री लेखक हा फार छान योगायोग होता. पण इंटरनेटवर उधाण आलं ते अत्यंत उठवळ, अश्लील साहित्याला. हे साहित्य पूर्वीच्या पिवळ्या पुस्तकांपेक्षा साहित्यिक मूल्यांत काही वेगळं नव्हतं. शिवाय इंटरनेट दृकश्राव्य माध्यम असल्याकारणानं या परिघात इरॉटिक साहित्यापेक्षा पॉर्नहब म्हणून त्याची वाढ वेगात झाली. स्लॅश फॅनफिक्शन हे इंटरनेट साहित्यातलं एक वेगळं वळण म्हणता येईल. फॅनफिक्शन प्रकारातलं आणि स्त्री-इरॉटिका साहित्यामधलं एक दणदणीत आणि अगदी अलीकडच्या काळातलं नावं म्हणजे एरिका मिशेल उर्फ ई. एल. जेम्स (५० शेड्स ऑफ ग्रे). ५० शेड्सनं मम्मी पॉर्न (Mommyporn) असा नवाचं प्रकार जन्माला घातला. पण त्या आधी स्त्रीच्या दृष्टिकोनातून लिहिलं गेलेलं फुल्याफुल्यांचं साहित्य नव्हतंच असं नाही.

स्त्रियांच्या दृष्टिकोनातून लैंगिकतेचं चित्रण करणारं साहित्य अगदी तेराव्या-चौदाव्या शतकापासून लिहिलं गेलं. अशा साहित्याचे विषय म्हणजे, कधी वयस्क स्त्रियांनी नुकत्याच लग्न झालेल्या वधूला दिलेला सल्ला असायचा किंवा एखाद्या ननला तिच्या वासनांचं दमन करण्याबद्दलचा उपदेश असायचा किंवा वेश्यांमधला संवाद असायचा. पुस्तकातलं मध्यवर्ती पात्र स्त्री असली, तरी लिहिता हात पुरुषाचा होता. हे चित्र एकविसाव्या शतकात बदललं. स्त्री-लेखकांमुळे पाश्चात्त्य जगात रोमॅन्टिका, लेस्बियन इरॉटिका, पॅरानॉर्मल इरॉटिका, फेअरी टेल इरॉटिका, स्टेमपंक इरॉटिका असे अनेक प्रयोग सुरू झाले, वाढले. मराठीत स्त्रियांच्या देहभानाचं चित्रण करणाऱ्या केवळ दोन लेखिका पटकन आठवतात; गौरी देशपांडे आणि मेघना पेठे. दोघींच्या लिखाणातलं साम्य म्हणजे सुस्पष्ट स्त्रीवादी भूमिका. गौरी देशपांडेंच्या लिखाणात लैंगिकतेचे संदर्भ नात्यांच्या गुंफणीतून येतात, त्यात आक्रमकता कमी आणि स्वतःच्या देहाच्या स्वातंत्र्याचं भान जास्त असतं. पेठ्यांच्या लिखाणाला धारही असते आणि कित्येकवेळा लैंगिकता हे एक पात्र बनून येतं. म्हटलं तर या लेखिकांची अजूनही एक परंपरागत म्हणता येईल चौकट आहे. जो पॅटर्न (अनुक्रमे प्रेम, शारीरिक आकर्षण इ.) पुरुष लेखकांनी पाळला, जवळ जवळ तोच पॅटर्न स्त्री लेखकही पाळताना दिसतात. (याला सणसणीत अपवाद म्हणजे प्रोतिमा बेदींचं आत्मचरित्र- ’टाईमपास’) खरं म्हणजे स्त्री लेखकांना लिहिण्यासाठी खूप विस्तृत पटल आहे, रामायणातली उर्मिला (’लक्ष्मणाची रेघ आली उर्मिलेच्या कामी’ ही ओळ ग्रेसांनी उगाच का लिहिली!), महाभारतातल्या नायिका (कुंती-माद्री-द्रौपदी) ते थेट जीन्स आणि पायात जोडवे घालणारी आजची स्त्री. आज समाज दोन बिंदूमध्ये ताणला जातोय. एकाचवेळी समाजाचं अमेरिकीकरण (डेटींग, लिव्ह-ईन-रिलेशन, फ्लर्टींग, न्युक्लीअर कुटुंब, घटस्फोट) चालू आहे आणि त्याचवेळी त्या अमेरिकीकरणाला तोलून धरणारी समाजव्यवस्था मात्र उपलब्ध नाही. या विशिष्ट घडामोडींचा लैंगिकतेवर निश्चितच परिणाम होतो.

मराठी लेखिकांनी या विषयांवर लिहायचं ठरवलं तर या बदलत्या काळाचा तो एक अप्रतिम आढावाच होईल.

साहित्य समाजभान घडवतं (इथे मी किंचित साशंक आहे) - समाजशास्त्रज्ञांसाठी, मानसोपचारतज्ज्ञांसाठी तो एक आरसा असतो हे जर क्षणभर खरं मानलं, तर बदलत्या काळाचे पडसाद आपल्या साहित्यात पडणं आवश्यक आहे. कोंबडं झाकलं म्हणून सूर्य उगवायचा थांबत नाही. ज्या संक्रमणातून समाज जात आहे, त्याचं आकलन, त्याचे विविध पैलू लेखकांनी हाताळलेच नाहीत; म्हणून ते प्रश्न अस्तित्वातच नाहीत असं समजणं मूर्खपणाचं लक्षण होय. इंटरनेटमुळे प्रत्येकाला वाट्टेल ते बघण्याचं स्वातंत्र्य, त्यातून उद्भवणाऱ्या विकृती / हिंसाचार, बदलत चाललेल्या कुटुंबपद्धती आणि निर्माण होणारे नवे प्रश्न, विविध संस्कृतींची सरमिसळ आणि बदलत जाणाऱ्या नैतिकतेच्या कल्पना, स्वातंत्र्य आणि स्वैराचार यांतल्या फिकुटत जाणाऱ्या सीमा या साऱ्या-साऱ्यांचा दस्तावेज म्हणजे फुल्याफुल्यांचं साहित्य. लेखकांनी उत्तरं शोधावीतच हा हट्ट नसतो, पण त्यांनी प्रश्न मात्र जरूर निर्माण करावेत.

संदर्भ:
१. www.wikipedia.org
२. A history of pornography: Montgomery
३. Fanny Hill: John Cleland
४. Lolita: Vladimir Nabokov
५. Lady Chatterley's lover: D.H. Lawrence
६. The 120 days of Sodom: Marquis de Sade
७. बैठकीची घरंदाज लावणी: मुकुंद काळे- डिजीटल कट्टा, दिवाळी २०१५
८. रात्र काळी घागर काळी: चिं.त्र्यं. खानोलकर
९. एम टी आयमा मारु: अनंत सामंत
१०. मंद्र: भैरप्पा । उमा कुलकर्णी
+ Project Gutenberg


मूळ लेख "ऎसी अक्षरे" : http://www.aisiakshare.com/node/5263