"शांतता... कोर्ट चालु आहे" आणि "महानिर्वाण"

"हिंसा आणि वासना या माणसाच्या मुलभुत भावना आहेत!" "तें"च्या या विश्वप्रसिध्द वाक्याला कसल्याच सिद्धांताचा टेकु न देता मी पट्कन मान्य करुन टाकतो. शेपूट गळून गेलं तरी आपण आपल्यातलं जनावर जपतोच नां? जंगल काय झाडांचंच असतं? जनावरं राहातात त्याला जंगल म्हणतात मग ते भलेही इमारतींचं असो. आपल्या बहुतेक कुठल्याच साहित्यात/कलेत हा रासवटपणा का उतरत नाही? एक मिनीट; भडकपणे लिहीणं म्हणजे या विषयाला भिडणं नव्हे. किरण नगरकर (रावण आणि एडी) आणि नातिचरामी (मेघना पेठे) आणि तत्सम लिखाण (गौरी, अर्थातच अपवाद..सानिया पेक्षा कितीतरी जोरकस आणि सकस) निदान मला तरी मुद्दाम "धाडसी" केल्यासारखं वाटतं. किरण नगरकर तर अगदी इंग्रजीतल्या चलाऊ लेखकांइतका टाकाऊ... वासना आणि हिंसा यांच्या व्याख्या हिंदी सिनेमात दाखवतात तश्या पावसात भिजणारया बाया (किंवा एकमेकांवर आपटणारी "कलात्मक" फुलं) आणि टोमॅटो केचपचे डाग या पुरत्याच मर्यादित आहेत? "ईडिपस" आणि " ऑथेल्लो"त वासना आणि हिंसा नाही? मराठीत असे मैलाचे दगड का नसावेत? पांढरपेश्यांनी लिहीलं म्हणून आणि झाकून ठेवण्याच्या तद्दन भारतीय प्रवृत्ती या factors बरोबरच मराठी प्रतिभा खुरटलेली आहे हे आता मान्य करुनच टाकु. सुभाष म्हणतो तसं आपल्या (इति: भारताच्या) आयुष्यात काहीच महत्वपुर्ण घडलेलं नाहीए...ना युध्द ना कसल्या क्रांत्या..ना धर्माच्या विरुध्द कसली बंडं... निमुटपणे मान्य करण्याची आपली वृत्ती सगळी कडे अगदी प्रकर्षाने reflect होते! गांधीबाबानं अगदी बरोबर हे ओळखुन आपण बुळ्या लोकांच्या हातात सत्याग्रह नावाचं शस्त्र दिलं. टिळक/सावरकर मार्गानं स्वतंत्र व्हायला आपण किती शतकं घेतली असती देव जाणे. असो.

या सगळ्या बॅकड्रोपवर "तें"च "शांतता... कोर्ट चालु आहे" आणि आळेकरांचं "महानिर्वाण" stands tall!! मराठी वाटुंच नयेत अशी ही नाटकं! अनंत सामंतंच एम टी आयवा मारु तितकंच जीवघेणं पण तो स्वतंत्र लिखाणाचा विषय आहे.

आधी महानिर्वाण विषयी. नाटक गाजलं ते मराठीतलं पहीलं Black Comedy नाटक म्हणून. देहावर मृत्युनंतरचे संस्कार नीट न झाल्याने भाऊराव नावाच्या किर्तनकाराचा आत्मा कसा भटकतो आणि त्याचं कुटुंब आणि चाळ यांची त्यावरची रिऍक्शन इतकासा या नाटकाचा जीव आहे. भाऊराव किर्तनकार असल्यानं नाटकात त्या अंगानं जाणारे बरेच संवाद आहेत पण या सगळ्या नाट्याला सुक्ष्म डुब आहे ते वासनेची. कोणी एका "डावीकडून तिसरा" आणि भाऊंची बायको यांच्यातल्या संशयास्पद नात्याचा. "डावीकडून तिसरा" म्हणजे काय भानगड आहे असं विचाराल तर आधी आळेकरांना कडक सॅल्युट ठोकायचा. भाऊंच्या तिरडीला ज्या चार लोकांनी खांदा दिला, त्यातला डावीकडून तिसरा!!! तोच तो ज्याचं सौ. भाऊंबरोबर "काहीतरी" सुरु असावं! तो डावीकडून तिसरा खरंच अस्तित्वात आहे की खुद्द भाऊंच्याच अतृत्प्त इच्छा त्याच्या रुपात त्यांच्या बायकोसमोर उभ्या ठाकतात? भाऊंच्या बायकोला तो डावी कडून तिसरा खरंच भेटतोय की तो ही एक भास आहे? भाऊंच्या जाण्यानंतर लगेच चाळवाल्यांचं भाऊंच्या बायकोबरोबरचे बदलणारे संबंध आणि सौ. भाऊंचं सुखावुन जाणं... कुठेही शारीर न होता, कसलीही वर्णनं न करता फक्त रुपकांतुन आळेकरांनी ज्या प्रकारे वासना अंडरलाईन केल्या आहेत; just hats off!

महानिर्वाण मधे समुहाची मानसिकता जर वासनेच्या बाजुने झुकली आहे तर तिचं दुसरं आणि अजून हिडीस रुप "शांतता.. कोर्ट चालु आहे"त अंगावर येतं. एका नाटकाच्या प्रयोगाला उशीर होतो म्हणून त्यातली पात्र वेळ घालवण्यासाठी अभिरुप न्यायालयाचा खेळ खेळतात. आपल्यातल्याच एकावर खोटे आरोप करायचे आणि दोन्ही बाजुच्या वकीलांनी आरोप-प्रत्यारोपाच्या फैरी झाडायच्या असा अगदी साधा खेळ आणि आरोपी म्हणून उभ केलं जातं बेणारे बाईंना. साध्या खेळाचं शिकारीत कधी रुपांतर होतं हे कळायच्या आत तेंडूलकर मानसिक हिंसाचार आणि समुहाची मानसिकता यांची वीण अशी काही घट्ट वीणतात की तुम्ही त्यातुन जीवंत सुटूच शकत नाही. खरे-खोटे, सार्वजनिक-खाजगी असे सारे आरोप बेणारेबाईंना उभे चिरत जातात; त्यांचं स्त्री असणंही एका बिंदुशी येऊन खेळाचा भाग ठरतो. बघता बघता सारयांची जनावर होतात, लपवलेली शस्त्र बाहेर निघतात आणि आरोपांच्या सरी झेलत बेणारे "बाई" उभ्या उभ्या संपतात. कोण म्हणतं फक्त बंदुकीनं खुन करणारे हिंसक असतात? त्यात माणुस निदान संपतो तरी...मनावरचे ओरखडे आयुष्यभर पुरुन उरतात.