सरसकट गोष्ट

एखादी कल्पना स्वतःची ओळख घेऊन येते, स्वतःचा फॉर्म घेऊन येते असं नेहमीच म्हटलं जातं. "सरसकट गोष्ट" जेव्हा सुचली तेव्हा तिचा फॉर्म सरसकट असणार नाही हे कुठं तरी ठाऊक होतं. पण वेळ, इच्छाशक्ती इ च्या अभावापाई ही गोष्ट मुळात अशी लिहीली गेली. एक गंमत, प्रयोग म्हणून दोन्ही फॉर्म (हा + थोडासा मला अपेक्षित) पोस्ट करत आहे. कुठला जास्त आवडला नक्की कळवा


॥गोष्ट॥

एखाद्या घटनेची सत्यता आपण अनुभवसिद्धतेवर पारखुन घेतो. राजाराम इथून पुढे जे सांगणार आहे ते कितीही अत्यर्क वाटले तरी त्याची गोष्ट खोटी असं का कोण जाणे पण म्हणवत नाही. ही गोष्ट राजारामच्या मते भविष्यात घडलेली आहे पण काल हा सापेक्ष असल्यानं भूत-भविष्य अश्या क्रमाला काहीच अर्थ नसतो.

॥ राजाराम ॥

आय आय एम ला नंबर लागणं, तिथे टॉप करणं हे जर स्वप्नवत असेल तर मायकीसाठी काम करणं हे पहाटेच्या स्वप्नासारखं होतं; विशफुल थिंकिंग! मायकी- माईक फर्नांडो म्हणजे ह्युमन रिसोर्सिंग क्षेत्रातला दादा. त्याला स्वतःला ह्युमन रिसोर्सिंग या शब्दाचा तिटकारा आहे. धातु, वीज, पैसा हे रिसोर्सेस झाले; त्याच पट्टीवर माणूस कसा मोजायचा असा त्याचा रास्त सवाल. माणसाच्या शक्तीवर प्रचंड विश्वास असलेल्या या माणसाने मग ह्युमन कॅपिटल मॅनेजमेन्ट अशी नवी संज्ञा प्रचारात आणली.
आय आय एमच्या कॅम्पस मधून उचलून त्यानं मला दोन वर्ष जगभर फिरवलं. प्रत्येक देशात त्याची एम एफ़ एच सी एम कंपनी मनुष्यबळाशी संबंधित काही तरी काम करायची; ऑरगनायजेशन स्ट्रक्चरवर सल्ले, पगाराबाबत सल्ले, रिक्रुटमेन्ट, पेरोल मॅनेजमेन्ट, सिनिअर मॅनेजमेन्ट हायरिंग, मेन्टरिंग आणि असं बरंच काही. त्या त्या देशाची संस्कृती, कार्य-संस्कृती, तिथले उद्योग, कायदे सगळं लक्षात घेऊन मायकी कंपनी चालवायचा. खरं म्हणजे पळवायचा हा शब्द जास्त योग्य!
जग हिंडून झाल्यावर इंडिपेन्डन्ट ऑबसर्व्हर म्हणून मी भारतात परत आलो. ईओ या रोलला मायकीचा चमचा, गुप्तहेर, कळलाव्या, सुपरबॉस अशी अनेक उपनाम आहेत. जगभरातल्या मायकीच्या प्रत्येक कंपनीत एक ईओ असतो आणि तो स्वतंत्रपणे मायकीला रिपोर्ट करतो. आमचा धंदा माणसांशी संबंधीत असल्यानं त्यात वैयक्तिक राग-लोभ आलेच. एक कंट्रीहेड आणि त्याच्यावर सोपवलेली मायकीची तिथली कंपनी हे वैयक्तिक राग-लोभ, ओळखी-अनोळखी कश्या मॅनेज करते हे मायकीला तटस्थपणे सांगणं हे ईओचं काम. म्हटलं तर गुळाची पोळी किंवा सोन्याची सुळी असं हे काम. आणि तेही मी घेऊन बसलोय भारतात जिथे व्यावसाईकतेच्या पलीकडे जाऊन नातेसंबंधांना जास्त महत्व दिलं जातं. पण भारत म्हणजे वाढणारी बाजारपेठ, स्वस्तात काम करुन देणारी तरुण, कल्पक उर्जा इथे भरपुर शिवाय जगभरातलं आऊटसोर्सिंग हब! भारतातलं सेंटर हे मायकीचं सर्वात मोठं सेंटर आणि मी त्याचा ईओ.
श्रोती होते तोपर्यंत इथे सारं सुरळीत सुरु होतं. नेहमीच्या रिक्रुटमेन्ट, पेरोल मॅनेजमेन्ट कामांशिवाय एका नव्यानंच भारतात आलेल्या मल्टीनॅशनलचं पॉलिसी बनवण्याचं मोठं काम आम्हाला मिळालं होतं, शिवाय काही सिएक्सओ हायरिंग आणि एक्जिक्युटीव्ह मेंटरिंगच्या पण असाईनमेन्ट मिळाल्या होत्या. आणि अचानक श्रोतींनी राजिनामा दिला. श्रोती कंट्रीहेड म्हणून यशस्वी होते, त्यांचा अनुभवही तगडा होता पण ते स्वभावाने जरा मवाळ होते. ऑफिसात नव्या भरती झालेल्या पोरांनी उच्छाद मांडलाय असं तक्रारवजा सुरात एकदा ते मला बोललेही होते पण आपल्या कंपनीची प्रत्येक रिक्रुटमेंट मायकी स्वतः करायचा त्यामुळे कुठे बोलायची सोय नव्हती. नवीन आलेले सारे मोठे प्रोजेक्ट फसणार या माझ्या रिपोर्टनंतर मायकीनं ताबडतोब मला आणि श्रोतींना मिटींगला बोलावलं.
"काम फसणारंच मायकी" श्रोतींच्या सुरातला वैतागवाणा भाव टोकाला पोचलेला होता "तू यावेळी निवडलेली माणसं शुद्ध गाढव आहेत. आणि गाढवांकडून काय काय अपेक्षा ठेवायच्या?"
मायकी गडगडाटी हसत म्हणाला "गाढव नाही श्रोती, माकडं आहेत ती माकडं! ताज्या रक्ताची, नव्या दमाची माकडं! अरे प्रॉफीट मार्जिन वाढवायचं म्हणजे स्वस्तात मिळणारे लोक घ्यावे लागतात. म्हणून चार फुस्कट शेंगदाण्यांच्या बदल्यात मला ही माकडं मिळाली. रोजची रिक्रुटमेन्ट, पेरोल मॅनेजमेन्ट असली काम ठीक करतात हे लोक. तू स्ट्रॅटेजिक असाईनमेन्ट उगाच दिल्यास त्या लोकांना. तू आता थकलायस ओल्डी!" मायकीनं बोलता बोलता पाठीवर मारलेली थाप सुचक होती. श्रोतींनी पंधरा दिवसाच्या आत राजिनामा दिला. मायकीच्या शब्दातला भावार्थ कळाला असं मला उगाच वाटलं; प्रॉफीट मार्जिन महत्वाची!
श्रोतींच्या जागी मायकीनं पिंकी सबरवालला आणलं. पिंकी हा बाप्या आहे हे त्याला प्रत्यक्ष भेटेपर्यंत कळण्याचं काहीच कारण नव्हतं! माझ्या चेहऱ्यावरचा गोंधळ त्याला अनपेक्षित नसावा. स्वतःची ओळख करुन देताना तो म्हणाला "मेरा नाम पिंकी है क्युं की मै पिंकी हुं" . त्या मिनीटाला मला तो सुमार हिंदी सिनेमातल्या व्हिलनसारखा स्वस्त वाटला.
महीन्याभरात त्यानं स्वतःला स्थिरस्थावर केलं आणि त्यानं त्याचं व्हीजन माझ्यासमोर मांडलं "श्रोतींनी खुप गोष्टी सुरु केल्या पण त्या तडीला नेल्या नाहीत. मला एक सेन्स ऑफ अर्जंसी निर्माण करायचीय. सुरु केलेली प्रत्येक असाईनमेन्ट वेळेत संपलीच पाहीजे यावर मी भर देणारै. थोडक्यात मला या कंपनीचं गुणसुत्र बदलायचय! "
जुन्या बॉसला शिव्याशाप घालून सहानुभुती मिळवायची हा फार पुरातन खेळ. या गळाला मी लागणार नसतो.

॥गोष्ट॥
भलेही तुम्हाला अरनॉल्ड श्वॅजनायगरचं स्पेलींग येत नसेल तरी तुम्ही त्याचा माणूस-(बनला) रोबो- (बनला) माणूस असे साय-फाय बघता. हे होऊ शकतं ही शक्यता तुम्ही नाकारत नाही.
आणि जर तसं असेल तर राजारामच्या गोष्टीवर तुम्हाला विश्वास ठेवावाच लागेल.

॥पिंकी॥
मेरा नाम पिंकी है क्युं की मै पिंकी हुं या माझ्या हमखास विनोदावर राजाराम हसला नाही हे मी नीट लक्षात ठेवणारै. हा मनुष्य डेंजरस असु शकतो. कुणावरही विश्वास ठेवणं धंद्यात धोकादायकच. या माणसावर तर नक्कीच ठेवु शकत नाही. वायची थिअरी सांगते की लोकांना काम करायला आवडतं म्हणून त्यांना आवडणारं काम आणि प्रोत्साहन द्या. हे पुस्तकात बरं दिसतं. कुणी मला एव्हढाच पगार देऊन कुठल्या बीचवर विनाकाम ठेवलं तर मला जास्त मजा येईल. माझ्यासारख्या स्ट्रॅटेजिक माणसाला कामं कसली सांगता? माझा थिअरी ऑफ एक्सवर जास्त विश्वास आहे. लोकांना काम नकोच असतं. त्यांना धमकावुन, पैशाचं अमिश दाखवुन काम करवुन घ्यावं लागतं. प्रत्येकाचे काही पोलीटीकल, पर्सनल अजेन्डे असतात आणि त्यांना ताळ्यावर आणायला माझ्यासारखा रिंगमास्टर लागतो.
आणि इथली लोकं तर त्यांच्या टीमपलीकडे कुणाशी बोलतही नाहीत. कुठूनतरी हे चक्र भेदावं लागेल. मला या चक्रात घुसायचं असेल तर असलेली सगळी चक्रं मोडून मला माझ्याभोवती फिरणारी चक्रं नव्यानं बनवावी लागतील.

॥ राजाराम ॥
पिंकीनं सगळ्यांचे जॉब रोटेट केलेत. पेरोलवाला सुब्बु रिक्रुटमेन्ट करतोय, मेन्टरिंगवाली दिपा बीव्हीचेक करतेय. सगळा गोंधळ माजलाय. मायकीपण शांत बसलाय. तो तसंही कंट्रीहेडच्या कामात ढवळाढवळ करत नाही. आठवड्याभरापुर्वी दिपाचा बॉस रणदिवे कंपनी सोडून गेला. त्याच्या मागोमाग कुलभुषण आणि हिना गेले. ही सगळी क्रिम होती. कंपनीत शांततापुर्ण कल्लोळ आहे. जुने जाणते जे मुळातच संयमशील होते ते अधीकच सोशिक झालेत. आठवड्याला होणाऱ्या, व्यावसाईक, ’चॅलेन्ज मी’, सारख्या बुद्धीचा कीस पाडणाऱ्या स्पर्धा बंद झाल्यात. हसतखेळत हॊणाऱ्या पार्ट्या बंद झाल्यात. नवे रंगरुट मात्र पारंच पिसाटलेत. श्रोती या मुलांना का वैतागले असतील हे मला आता स्पष्ट कळत होतं. त्यांना मेन्टर करायला कुणी नव्हतं. जी कामं त्यांना येत होती ती आपापसात फिरवली गेल्यानं नव्या कामांत अफाट चुका होत होत्या. कस्टमरच्या तक्रारी बनचुकेपणाने दुर्लक्षित केल्या जात होत्या.
या साऱ्या गदारोळात मला एकच प्रश्न पडलाय, मायकी, तू कुठे आहेस?

॥पिंकी॥
मला कसलासा संशय आहे. म्हणून मी त्या नव्या पोरांच्या टोळीला संध्याकाळी उशीरापर्यंत थांबवून घेतलय. मिटींगरुमच्या बंद दाराआड चालु असलेला त्यांचा कल्ला मला माझ्या केबिनपर्यंत ऎकु येतोय. मी आत गेलो तेव्हा अनामिक वासानं मी बेचैन झालो. कसल्याश्या हुरहुरीनं माझ्या मानेवरचे केस उभे ठाकले. माझ्याही नकळत मी एक जोरदार आरोळी ठोकली आणि त्या पोरांच्या अंगावर धावून गेलो. तेव्हढा एक क्षण सोक्षमोक्ष करायला मोकळा होता.

॥ राजाराम ॥
मिटींगरुमच्या आत जे सुरु होतं ते पाहून मी आवाक झालो. खरं म्हणजे माझ्या केबिनच्या आणि मिटींगरुमच्या मधल्या काचेच्या भिंतीला सिलीकॉनचे स्टीकर्स आहेत. पण नेमकं मला बसल्या जागी दोन सिलीकॉनच्या पट्ट्यांमधून मिटींगरुमच्या आतलं सारं दिसतं. पिंकीनं गळ्यात काहीतरी आडकल्यासारखा आवाज काढला आणि तो नव्या टीमच्या अंगावर धावून जातोय हे मला दिसलं होतं. पण त्यानंतरंचं दृष्य शक्यतांच्या पलीकडंचं होतं.
गौरी सातव एका उडीसरशी खिडकीत चढून बसली होती, अभिराम पंख्यावर चढला होता, अहमदच्या अंगावर शिरीष चढला होता, कुणी कोपऱ्यात दबा धरुन बसले होते तर कुणी दोन पायांवर थरथरत उभे होते. काहीतरी विचित्र होतं. ढप्पं असा मोठा आवाज आला आणि बघितलं तर पिंकी साऱ्यांकडे दात विचकत बघत होता आणि ज्या टेबलवर तो उभा होता त्यावर त्याचं वळवळणारं शेपूट आपटून ढप्पं आवाज येतो होता.
पिंकी एक हुप्प्या होता! आणि बाकीची पोरं वळवळणारी बारकी माकडं, लाल, काळ्या तोंडाची माकडं...

॥गोष्ट॥
उत्क्रांती कसा प्रवास करते हे डार्वीनंन सांगीतलं नाही. पण राजारामची क्षणार्धात खात्री पटली की उत्क्रांती वर्तुळाकार प्रवास करते. माकडाचा माणुस झाला आणि आता माणसाचं परत माकड होतय. जगभरातल्या संस्कृतींची मुजोरशाहीकडे वाटचाल सुरु झालीय. सर्वत्र हडेलहप्पी आणि बाहुबली हुप्पे छोट्या मोठ्या टोळ्यांचं नेतृत्व करतायत. महत्वाकांक्षी हुप्पे स्वतःच्या टोळ्या काढताहेत. छोट्या टोळ्यांना मोठ्या टोळ्यांचे हुप्पे हडप करताहेत. टोळ्यांमधली कमजोर माकडं हुप्प्या सांगेल तसं वागताहेत. माकडं आणि हुप्पे एकूण जगण्याचे व्यवहार स्वस्त करताहेत

॥पिंकी॥
तर हे एकूण खरं आहे. मायकीला बहुदा मी कोण आहे याचा अंदाज असावा आणि म्हणूनच त्यानंच निवडलेल्या माकडांना, हो शब्दशः माकडांना कंट्रोल करायला त्यानं मला आणलय.

॥ राजाराम ॥
तर हे एकूण खरं आहे. माणसांसारखी माकडं समाजात सर्वत्र सर्वदुर पसरताहेत ही फक्त अफवा नाहीए. मायकीनं, द ग्रेट मायकीनं, भांडवलशाहीपुढे पाय टेकून स्वस्तात मिळतात म्हणून माकडं भरती केलीयत आणि त्यांचा चाबूक एका हुप्प्याकडे दिलाय

॥पिंकी॥
हे फार छान आहे. मला कुणाकडून काम करुन घ्यायचय कळाल्यापासून मला नवाच हुरुप आलाय. नाही म्हणायला चार आठ माणसं आहेत पण त्यांना काहीतरी दीर्घ मुदतीची कामं देऊन चुप करता येईल. बाकीच्यांना नुस्तीच रुटीन कामं. रोज एकेकाला दोन दोन तास नुस्तं काम कसं करायचं भाषणं द्यावं लागतं पण इलाज नाही.
पण परवा गौरी सातव आली. आधी ती फारशी आवडायची नाही पण पडेल ते काम करते. रोजंचं भाषण ऎकून आता तिच्यात बरेच बदल झालेत. परवा म्हणाली की आपण सगळे सारखेच. इथल्या माणसांना पळवुन लावु. मग आपल्याला आपली ओळख लपवायची गरज नाही. सर्वत्र माकडंच माकडं, गोरी माकडं, काळी माकडं, दुबळी आणि शक्तीवान माकडं, उंच माकडं, बुटकी माकडं. मी म्हटलं की उडी मारणार, मी म्हटलं की कोलांटी मारणार, मी हस म्हटलं की हसणार, मी रुस म्हटलं की रुसणार, मी म्हणेन तस्संच काम करणार. पण मग या माकडांना माणसं करतात ती सगळी कामं येतील? तेव्हा गौरीचं म्हणाली की इच्छा असली की झालं, रिक्रुटमेन्ट करायची झाली की नावाच्या चिठ्या उचलायच्या, पगार ठरवायचा झाला की जुगारात असतं, तसं चक्र फिरवायचं. गौरीचे विचकलेले दात तिच्या बुद्धीमत्तेसारखेच चमकुन गेले

॥गोष्ट॥
पिंकीचा हडेलहप्पीपणा टोकाला गेला तसं राजारामनं एम एफ़ एच सी एम सोडली. त्यानं श्रोतींनां तिथं चालु असलेला प्रकार सांगीतला. पण त्यांचा तेव्हा त्यावर विश्वास बसला नाही . मात्र हळु हळु जगभरातुन अश्याच अफवा वेगाने येताहेत. ही गोष्ट अजिबात काल्पनिक नाही. कुण्या मृत किंवा जिवंत व्यक्तीशी काही साम्य आढळण्याची दाट शक्यता राजारामनं वर्तवुन ठेवलीच आहे.