कुळकथा

रुट्स नावाचं पुस्तक वाचून म्हणे अमेरिकेत आपलं कौटुंबिक मुळ शोधण्याचं फॅड आलं होतं. तसं आपल्याकडे कुलवृत्तांत, गोत्र वगैरे गोष्टी आहेत पण खानदान की खोज म्हणजे जरा अतीच झालं म्हणावं लागेल. मुळातच राजु मुर्डेश्वरकर, हणमाप्पा कवाडे किंवा बाळासाहेब शिंदे इतपत चिल्लर नावं असणारयांनी वंशवृद्धीला खानदान म्हणावं म्हणजे स्नेहा उलालला ऎश्वर्या राय म्हणल्यागतच झालं. विजयविक्रम चोप्रा, संपुर्णप्रताप सिंग असं भरगच्च नाव असणारयांनी खानदान शब्द वापरावा. त्यांच्याकडे म्हणजे कसं, पोरगी पळून गेली की खानदान की इज्जत वगैरे जाते. आपण लग्नाचा खर्च वाचला म्हणत हुश्श करणारे बिच्चारे लोक. तर बाय डीफॉल्ट मी बिच्च्यारा कॅटॅगिरीत असतानाच मी गंडलो.

झालं असं की एका दिवाळीत आख्या कुटूंबानं एकत्र यावं असं कुठल्यातरी काकाच्या डोक्यात आलं आणि आम्ही सगळे नांदेडला गेलो. बरीचशी काकामंडळी य वर्षांनी भेटली. काही चुलत भावंडांचे चेहरे फिक्कट ओळखीचे वाटत होते पण मुद्दलात आनंद होता. एक बरया पैकी मोठा दिसणारा बाप्या शिंग मोडून आमच्यात खेळत होता, आमच्या बरोबर जेवत होता आणि नंतर आमच्याच घरी झोपलाही. दुसरयाच दिवशी खेळता खेळता भांडणं झाली तर गिर्या त्याला स्टंप घेऊन मारायला निघाला. गिर्या म्हणजे चुलत भाऊ, एकदम तडकु. आपण गिर्याच्या बाजुनं; एक तर तो आपला भाऊ आणि त्याहुन महत्वाचं म्हणजे तो गुरुद्वारात नेऊन हातातलं कडं पण घेऊन देणार होता. म्हटलं बाप्या, तू कोणं? आमच्या घरी जेवतो काय, झोपतो काय आणि आमच्याशीच मारामारी? बाप्यानं टण्कन हाणलं. च्यायला, तोपण एक चुलत भाऊच निघाला. अज्ञानात आनंद असतो याच्यावरचा विश्वासच उडाला आपला. मुळांचे शोध घ्यायलाच हवेत, जबरी प्रकर्षानं वाटलं.

गंमत वर्षं संपली. एका उन्हाळ्यात दादांनी गाव दाखवण्याचं मनावर घेतलं. देगलुर, नांदेड जिल्ह्यातलं एक छोटं गाव. दादांचं शिक्षण, नौकरीची सुरुवात तिथलीच. नंतर कुरुंदकरकाकांनी त्यांना तिथून हलवलं. तर ते असं त्यांचं गावं. ते गाव बघून मला अजीबात उमाळा वगैरे आला नाही. मराठवाड्यात ठासून भरलेला कोरडेपणा, धूळ सारं काही त्या गावात खचाखच भरलं होतं. त्या गावातला एकमेव दोस्ताना म्हणजे मोठे दादा. मोठे दादा म्हणजे माझे सर्वात मोठे काका. पण ते काका कमी आणि दोस्त जास्त होते. त्यांच्या बद्दल नंतर कधी तरी स्वतंत्र लिहीनच पण एकदम बाप माणूस. टोकाचं वाचन, शीघ्र कविता, बेफाम भयाण विनोद आणि आमच्याशी याराना ही त्यांची जमेची बाजु. उरलेली बाजु लंगडी होती कारण त्यांचा एक पाय मधुमेहामुळे अम्प्युटेट केला होता. तर त्यांच्या सोबत मु.पो. देगलुर केलं. वाडा तसा बराच ढासळलेला होता. अरबटचरबट वय असल्यानं ते तेव्हा प्रातिनिधिक इ. इ. वाटलं असणार. वाड्याची मागची बाजु पारच कलंडुन गेली होती. "आपलीच पाचवी पिढी" चुलत भाऊ कानात कुजबुजला. "काय?" मठ्ठ मी. "अरे पा च वी पिढी" तो वैतागुन म्हणाला. तर या पाचव्या पिढीचं एक वेगळच नवल होतं जे मला नंतर कळालं. आम्ही मुळचे पत्की. जे फ्सकी जमा करतात ते पत्की असा काहीसा त्या नावा मागचा छोटा इतिहास. फ्सकी म्हणजे कसला तरी कर असणार जुन्या काळी. कारण आम्ही गळेगाव या आमच्या मुळ गावचे मालक (कपाळ्ळ!) आणि तो फ्सकी कर आम्हाला मिळत असणार. आता ही नवलकथा वाटत असेल तर पत्क्यांची म्हणजे पर्यायाने आमची (ऎकीव) कथा तर दंतकथा प्रकारातच मोडेल. तर पत्क्यांच्या या वाड्यात म्हणे गुप्तधन पुरलं होतं. आमच्या कुण्या पुर्वजाने गुप्तधनाच्या आशेने आख्खा वाडा खणून काढला. हंडा तर सापडला पण त्यावरचा नागोबाही सापडला. पत्क्यांनी तो नागोबा मारला. तो नागोबा अर्थातच त्या वाड्याचा वास्तुपुरुष. नागोबाने मरता मरता शाप दिला की पत्क्यांचा निर्वंश होईल. पत्क्यांनी विनवण्या केल्या तेव्हा उःशाप मिळाला की पत्की घराण्यात एक संन्यस्त ब्रम्हचारी निघेल आणि अर्थात ती एक शाखा खंडीत होईल पण बाकीच्या शाखा तो संन्यासी शापमुक्त करेल. हैद्राबादच्या पत्क्यांच्या शाखेत आमचे चुलत पणजोबा (किंवा खापरपणजोबा)जन्माला आले ते म्हणजे श्रीधरस्वामी. ते समर्थांचे कट्टरभक्त. सज्जनगड आणि कर्नाटकात वरदपुरला त्यांचं बरंच कार्य आहे. श्रीधरस्वामींनी देगलुरला येऊन वास्तु-शांत केली. त्यांच्या सांगण्यावरुन आमच्या पुर्वजांनी पत्की आडनाव टाकलं आणि पाटील आडनाव घेतलं. वतनदारी नाकारण्याच्या भुमिकेतुन दादांनी गळेगावकर आडनाव लावलं. तर या खजिन्याच्या बेटाचं एक उपटोक म्हणजे तो खजिना पाचव्या पिढीला मिळणार होता. आणि माझ्या चुलतभावाची आधीच्या पिढ्यांसारखीच दाट खात्री होती की आमचीच पिढी पाचवी पिढी असणार होती आणि तो खजिना आमचाच होता. वाड्याच्या पडक्या भिंती, ती उःशापित जमिन मला अजूनही परकीच वाटत होती. माझी पिढी पाचवी नाही, मलाच खात्री पटली होती.

पुढचा मुक्काम गळेगाव. तिथला वाडा, शेती, नदी, गाई-गुरं, लोकांनी छोटे पाटील म्हणून केलेले नमस्कार सारं कसं छान होतं पण उपरं. हे माझं नाही, माझी नाळ इथे जोडलेली नव्हती ही भावना काही जात नव्हती.

आता किती वर्षं झाली! जंमतींचे ही दिवस संपले. कधी तरी दादा म्हणाले की नदी मुळे गाव हलवायचाय. मी ही हललो. ज्या गावाशी माझा फक्त आडनाव लावण्यापुरता संबंध आहे, जो गाव मी फक्त एकदाच पाहीला आहे तो गाव हलला तर मी का अस्वस्थ व्हावं? गाव संपला, एका अर्थानं गावाचाच वंश खुंटला मग आपली मुळं शोधण्याचे प्रयोजन काय? पुढच्या पिढीसाठी या दंतकथेशिवाय माझ्याजवळ कसलेच पुरावेही असणार नाहीत.

दंतकथांना गुढतेचे वसे असतात खरेच पण वेशीवरच्या देवांनाच निर्वासित करणारया दंतकथा थोडक्याच.