बडेबां
क्लासचा पहीलाच दिवस. राशिदला भेटलो. राशिद म्हणजे बडेबांचा मुलगा. बडेबांच्या दृष्टीनं तो त्यांचा एकटाच मुलगा होता. मुजाब, बडेबांचा मोठा मुलगा, त्यांच्या दृष्टीने असुर होता. ज्याला गाता येत नाही असा तो: असुर!. अर्थात मुजाबचा मुलगा, बडेबांचा नातु समर मात्र त्यांचा प्रचंड लाडका होता. पोरगा होता लहान पण बेट्याचा गळा म्हणजे मध होता नुस्ता. अर्थात ही सारी माहिती क्लास सुरु झाल्यानंतर काही दिवसांनी मिळालेली. बडेबांकडे शिकायचं म्हणजे मार खायची तयारी ठेवायची एव्हढं गणित गाणं शिकु ईच्छिणारया प्रत्येकाला माहित होतं आणि तरीही त्यांच्याकडे गाणं शिकायला कायमच गर्दी असायची. कुठल्याच कोरया पाटीला ते क्लासमधे घ्यायचे नाहीत. किमान सुरात सरगम म्हणण्याइतपत शिक्षण झालं असेल तर त्या अर्धकच्च्यांच लोणचं राशिद घालायचा. राशिदनं साफ केलेले गळे पुढे बडेबां तासायचे. तर क्लासचा पहीलाच दिवस आणि "म्हणा" राशिदनं आदेश सोडला "काय येतं ते म्हणा." भुप! पर्यायच नाही. सर्वत्र शिकवला जाणारा पहीलाच राग म्हणजे भुप. घसा साफ केला, तंबोरयावरुन हात फिरवला आणि आरोह घेतले "सा रे ग प ध सा" डोळ्यासमोर किशोरीबाईंचा "सहेला रे" नाचत होता. "अरे आधी स्वर तरी नीट लावं" तिरसट जनानी आवाज आला. बडीमां, नक्कीच. त्या स्वतः गात नसल्या तरी बडेबांसोबत आयुष्य घालवुन त्यांचे कान अगदी तयार होते. मोठ्या धीराची बाई, जमदग्नी सोबत संसार करायचा तर डोक्यावर बर्फ आणि जीभेवर खडीसाखरच लागते हे त्या जिद्दी बाईला पुरेपुर माहीत असणार. मी उठून नमस्कार केला, नाव-गाव सांगितलं. गाण्याच्या क्ष परीक्षा झाल्या हे न विसरता सांगितलं तसं त्या गालातल्यागालात हसत म्हणाल्या "म्हणजे आधी तुझ्या मेंदुची आणि गळ्याची सफाई करणं आलं. बेसुरापेक्षा असुर परवडला रे बाबा" आणि त्या हसत उठून गेल्या. मुकाटपणे वास्तव मान्य केलं आणि सा लावण्यापासुन शिक्षणाला सुरुवात केली.
काही महिन्यात बडेबां समोर बसण्याइतपत प्रगती झाली तसं त्यांनी मला आणि समरला एकत्र शिकवायला सुरुवात केली. त्यांच्या गाण्यात विलक्षण शिस्त होती. जरा कुठे चुकलं की कधी पाठीत गुद्दा पडायचा तर कधी कान तुटेपर्यंत ताणला जायचा आणि कदाचित माझ्यापेक्षा असले प्रसंग समर वर जास्त यायचे. बडेबां नेहमी सांगायचे "हिरा किती ही अमुल्य असला तरी त्यावर ढिगभर प्रक्रिया जोवर होत नाहीत, तोपर्यंत त्याची किंमत कोळश्याइतकीच असते." समर नुस्ताच हसायचा. त्याचं खरं प्रेम तबला होतं. विजेच्या वेगाने बोटं फिरायची बेट्याची पण बडेबांचा या बाबतीत सरळ नियम होता, तबला फक्त साथीला, दुय्यम आणि गाणं खरं. कधी त्या दोघांचे खटकेही उडत पण नंतर जसे वाद वाढायला लागले तश्या बडीमां तालमीला येऊन बसायला लागल्या. नवरयाची कला आणि नातवाचं प्रेम यात त्यांचं सॅन्डवीच होत चाललं होतं.
गंडाबंधनाचा दिवस जवळ येऊ लागला. गान परंपरेतील एक अत्यंत महत्वाचा दिवस आणि आम्ही त्या दिवसासाठी सतत रियाझ करीत होतो. समरचं तेव्हाही लक्ष नव्हतंच. मी समेवर यायला आणि त्याने त्रिताल पकडायला एकच गाठ पडली आणि आश्वासक समाधानाने आम्ही एकमेकांकडे पाहून हसलो. बडेबां खोलीत कधी आले आम्हाला कळालंच नाही. "सुनताही नही है सुवंरका बच्चा" गरागरा डोळे फिरवत बडेबांनी तबला लावण्याची हातोडी सपकन समरच्या लांबसडक बोटांवर मारली. समरचा आवाज ऎकुन बडीमां धावत आल्या तोपर्यंत तबल्याची शाई समरच्या रक्तात धुवुन निघाली होती. बडेबांनी त्यांची थोराड बोटे समरच्या डोळ्यांसमोर नाचवित निर्वाणीचा इशारा दिला "अब तू गायेगा, सिर्फ गायेगा"
गंडाबंधनाचा दिवस उजाडला. साग्रसंगीत गुरुपुजन झाल्यावर आम्ही एकेकजण गंडा बांधुन घेत होतो. सर्वात शेवटी समर गायला बसला. त्याचे सुर चाचपडत होते. असह्य झाल्यागत बडेबां उठले, स्टेजवर जाऊन त्यांनी लोकांना दंडवत घातला आणि अत्यंत क्रुरपणे समरच्या हातात घातलेला गंडा ओरबाडुन तोडला. "बडेबां, मी तुमचं गाणं टाकलं" समरच्या तोंडून तलवारीच्या धारेगत वाक्य बाहेर पडलं. जितक्या अनपेक्षितपणे हे घडलं तितक्याच वेगाने बडीमांनी समरचा हात धरुन त्याला स्टेजच्या मागे नेलं. स्वाभिमान चुरगळलेल्या अवस्थेत त्या दोघांनी कायमचं घर सोडलं.
काही वर्षें गेली. समर आणि बडीमां परत शहरात राहायला आलेत असं कळालं. त्यांना भेटायला जात होतो तर मन हलवणारं दृष्य दिसलं. समरचा रियाझ जिथे सुरु होता त्या खिडकी खाली बडेबां तल्लीन होऊन त्याचा तबला ऎकत होते. डोळे मिटलेले आणि त्यातुन निसटलेला एखादा बेबंद थेंब! मला पुढे जाववलं नाही. मात्र समरने कदाचित आम्हा दोघांनाही पाहीले असावे. काही महिन्यांनी त्याने मला बोलावले तेव्हा दृष्य जरा वेगळे होते. बडेबां अजुनही भिंतीला कान लावुन काही ऎकण्याचा प्रयत्न करीत होते पण माझ्या पर्यंत काहीच पोचत नव्हते. समरच्या समोर उभा ठाकलो तर त्याचा रियाझ सुरुच होता पण तबल्याचा आवाजच नाही. पाहीलं तर त्याने लाकडी तबला बनवुन घेतला होता. बोटं रक्तबंबाळ होती आणि डोळ्यात धग. त्याच्या बोटाच्या आघातांनी तबल्याचं लाकूड जागोजागी दबून गेलं होतं. हे कुठे तरी थांबायला हवं आणि ते मलाच थांबवायला हवं.
समरचा सोलो परफॉर्मन्स. सारं गावं जमा झालेलं. मी मोठी हिंमत बांधुन बडेबांना परस्पर आमंत्रण दिलं होतं. रांगेतील पहीलाच सोफा त्यांच्यासाठी राखुन ठेवला होता. दोन्हीपैकी कोण्याही बाजुने वीज कोसळली तरी कोळसा माझाच होणार हे जाणूनही मी हे उपद्व्याप केले होते. समरने स्टेजवर आल्याआल्या ओल्या डोळ्यांनी माझ्याकडे पाहीलं. सारे अपमान, सारं प्रेम, रक्ताचं नातं सारंच दाटून आलं होतं त्याच्या डोळ्यात. त्याने माईकवर जाहीर केलं "आजचा माझा परफॉर्मन्स माझे गुरु बडेबांच्या सेवेत" त्याचा हुंदका ऎकुन पडद्याआडून डोळे पुसत बडीमां पण आल्या. मी हाताला धरुन बडेबांना स्टेजवर नेलं आणि समरने एक अप्रतिम तुकडा वाजवुन त्यांचं स्वागत केलं. नंतर घडलं ते मोठं अजब होतं. बडेबां सरळ समरच्या पायाशी बसले आणि जमिनीला कान लावुन ते समरचा तबला ऎकु लागले. एक क्षण पुरला मला सगळा उलगडा होण्यास. बडेबांना सततच्या रियाझाने विशिष्ट प्रकारचा बहीरेपणा आला होता. त्यांना वरचे स्वर किंवा तबल्याच्या काही ठराविक मात्रा ऎकु येणं बंद झालं होतं. आणि म्हणूनच ते केवळ कंपनावरुन समरचा तबला ऎकत होते. बडेबांचं वृद्ध शरीर त्यांना ऎकुच न येणारया तालावर डोलत होतं. दूर आकाशात कबीर हसत होता
सुनता है गुरु ग्यानी..ग्यानी.. ग्यानी/ गगन में आवाज हो रही है झिनि झिनी ..झिनि झिनी
काही महिन्यात बडेबां समोर बसण्याइतपत प्रगती झाली तसं त्यांनी मला आणि समरला एकत्र शिकवायला सुरुवात केली. त्यांच्या गाण्यात विलक्षण शिस्त होती. जरा कुठे चुकलं की कधी पाठीत गुद्दा पडायचा तर कधी कान तुटेपर्यंत ताणला जायचा आणि कदाचित माझ्यापेक्षा असले प्रसंग समर वर जास्त यायचे. बडेबां नेहमी सांगायचे "हिरा किती ही अमुल्य असला तरी त्यावर ढिगभर प्रक्रिया जोवर होत नाहीत, तोपर्यंत त्याची किंमत कोळश्याइतकीच असते." समर नुस्ताच हसायचा. त्याचं खरं प्रेम तबला होतं. विजेच्या वेगाने बोटं फिरायची बेट्याची पण बडेबांचा या बाबतीत सरळ नियम होता, तबला फक्त साथीला, दुय्यम आणि गाणं खरं. कधी त्या दोघांचे खटकेही उडत पण नंतर जसे वाद वाढायला लागले तश्या बडीमां तालमीला येऊन बसायला लागल्या. नवरयाची कला आणि नातवाचं प्रेम यात त्यांचं सॅन्डवीच होत चाललं होतं.
गंडाबंधनाचा दिवस जवळ येऊ लागला. गान परंपरेतील एक अत्यंत महत्वाचा दिवस आणि आम्ही त्या दिवसासाठी सतत रियाझ करीत होतो. समरचं तेव्हाही लक्ष नव्हतंच. मी समेवर यायला आणि त्याने त्रिताल पकडायला एकच गाठ पडली आणि आश्वासक समाधानाने आम्ही एकमेकांकडे पाहून हसलो. बडेबां खोलीत कधी आले आम्हाला कळालंच नाही. "सुनताही नही है सुवंरका बच्चा" गरागरा डोळे फिरवत बडेबांनी तबला लावण्याची हातोडी सपकन समरच्या लांबसडक बोटांवर मारली. समरचा आवाज ऎकुन बडीमां धावत आल्या तोपर्यंत तबल्याची शाई समरच्या रक्तात धुवुन निघाली होती. बडेबांनी त्यांची थोराड बोटे समरच्या डोळ्यांसमोर नाचवित निर्वाणीचा इशारा दिला "अब तू गायेगा, सिर्फ गायेगा"
गंडाबंधनाचा दिवस उजाडला. साग्रसंगीत गुरुपुजन झाल्यावर आम्ही एकेकजण गंडा बांधुन घेत होतो. सर्वात शेवटी समर गायला बसला. त्याचे सुर चाचपडत होते. असह्य झाल्यागत बडेबां उठले, स्टेजवर जाऊन त्यांनी लोकांना दंडवत घातला आणि अत्यंत क्रुरपणे समरच्या हातात घातलेला गंडा ओरबाडुन तोडला. "बडेबां, मी तुमचं गाणं टाकलं" समरच्या तोंडून तलवारीच्या धारेगत वाक्य बाहेर पडलं. जितक्या अनपेक्षितपणे हे घडलं तितक्याच वेगाने बडीमांनी समरचा हात धरुन त्याला स्टेजच्या मागे नेलं. स्वाभिमान चुरगळलेल्या अवस्थेत त्या दोघांनी कायमचं घर सोडलं.
काही वर्षें गेली. समर आणि बडीमां परत शहरात राहायला आलेत असं कळालं. त्यांना भेटायला जात होतो तर मन हलवणारं दृष्य दिसलं. समरचा रियाझ जिथे सुरु होता त्या खिडकी खाली बडेबां तल्लीन होऊन त्याचा तबला ऎकत होते. डोळे मिटलेले आणि त्यातुन निसटलेला एखादा बेबंद थेंब! मला पुढे जाववलं नाही. मात्र समरने कदाचित आम्हा दोघांनाही पाहीले असावे. काही महिन्यांनी त्याने मला बोलावले तेव्हा दृष्य जरा वेगळे होते. बडेबां अजुनही भिंतीला कान लावुन काही ऎकण्याचा प्रयत्न करीत होते पण माझ्या पर्यंत काहीच पोचत नव्हते. समरच्या समोर उभा ठाकलो तर त्याचा रियाझ सुरुच होता पण तबल्याचा आवाजच नाही. पाहीलं तर त्याने लाकडी तबला बनवुन घेतला होता. बोटं रक्तबंबाळ होती आणि डोळ्यात धग. त्याच्या बोटाच्या आघातांनी तबल्याचं लाकूड जागोजागी दबून गेलं होतं. हे कुठे तरी थांबायला हवं आणि ते मलाच थांबवायला हवं.
समरचा सोलो परफॉर्मन्स. सारं गावं जमा झालेलं. मी मोठी हिंमत बांधुन बडेबांना परस्पर आमंत्रण दिलं होतं. रांगेतील पहीलाच सोफा त्यांच्यासाठी राखुन ठेवला होता. दोन्हीपैकी कोण्याही बाजुने वीज कोसळली तरी कोळसा माझाच होणार हे जाणूनही मी हे उपद्व्याप केले होते. समरने स्टेजवर आल्याआल्या ओल्या डोळ्यांनी माझ्याकडे पाहीलं. सारे अपमान, सारं प्रेम, रक्ताचं नातं सारंच दाटून आलं होतं त्याच्या डोळ्यात. त्याने माईकवर जाहीर केलं "आजचा माझा परफॉर्मन्स माझे गुरु बडेबांच्या सेवेत" त्याचा हुंदका ऎकुन पडद्याआडून डोळे पुसत बडीमां पण आल्या. मी हाताला धरुन बडेबांना स्टेजवर नेलं आणि समरने एक अप्रतिम तुकडा वाजवुन त्यांचं स्वागत केलं. नंतर घडलं ते मोठं अजब होतं. बडेबां सरळ समरच्या पायाशी बसले आणि जमिनीला कान लावुन ते समरचा तबला ऎकु लागले. एक क्षण पुरला मला सगळा उलगडा होण्यास. बडेबांना सततच्या रियाझाने विशिष्ट प्रकारचा बहीरेपणा आला होता. त्यांना वरचे स्वर किंवा तबल्याच्या काही ठराविक मात्रा ऎकु येणं बंद झालं होतं. आणि म्हणूनच ते केवळ कंपनावरुन समरचा तबला ऎकत होते. बडेबांचं वृद्ध शरीर त्यांना ऎकुच न येणारया तालावर डोलत होतं. दूर आकाशात कबीर हसत होता
सुनता है गुरु ग्यानी..ग्यानी.. ग्यानी/ गगन में आवाज हो रही है झिनि झिनी ..झिनि झिनी
Comments
मेघा: मला वाटलं होतं तुला भुषण फडणीस आठवेल :)
निनावी: thanks. हो मी आणि नितीन classmate होतो. पण तू/तुम्ही कोण? हे आता नवंच कोडं...
हे पोस्ट पुर्ण काल्पनिक आहे असं नाही म्हणणार मी. यातील बहुतेक सारे प्रसंग कुठे न कुठे घडले आहेत. नावं नाही घेऊ शकत त्यामुळे सारयांना एकत्र आणलं आहे. आणि ज्या बहिरेपणाचा उल्लेख मी केला आहे तो अनेक संगीतकारांनी अनुभवला आहे उदा. उ. अमजद अली खां (झाकीर चे बाबा), बिथोवेन इ. इ. असो.
Mi nitinchi lahan bahin.Tumcha Lastname olakhicha vatla mhanun vicharala.Mi dadalahi tumchya blogchi link pathavali ahe.