धार्मिक वगैरे वगैरे

"आपण धार्मिक आहोत का?"

गेले कित्येक महीने, कदाचित वर्षं, हा प्रश्न विक्रमाच्या वेताळासारखा माझ्या मानगुटीवर बसला आहे. आज ते भूत परत नव्यानं उगवुन आलं याचं कारण नुक्तंच एका पुस्तकाचं वाचलेलं ब्लर्ब!

थोडं मागं वळून बघायचं तर मी संघाच्या शाळेत शिकलो. अगदी दहावी पर्यंत खाकी चड्डी घातली. शाखेत कधीच गेलो नाही पण शाखेत जास्त आणि शाळेत कमी असणारया मास्तरांवर मनापासून प्रेम केलं. पण म्हणून मी संघिष्ट किंवा कुठलाच पोथीनिष्ठ झालो नाही. पर्यायानं संघाची शाळा माझं कसलंही धार्मिक ब्रेन-वॉशिंग करु शकली नाही. मग मी धार्मिक नाही का? सर्वसाधारणपणे आपण कुणीतरी नसतो म्हणजे ते सोडून दुसरं कुणीतरी असतो (सोप्पय!). मी कम्युनिस्ट असुच शकत नाही कारण तेव्हढा झापडबंद मी कधीच नव्हतो.मग मी समाजवादी आहे का? आमच्या घरी य वर्षं साधना मासिक यायचं. एस. एम, नानासाहेब गोरे, सानेगुरुजी ही आई-दादांची दैवतं होती. पण काही अपवाद वगळता समाजवाद्यांची ढोंगं फार उघड दिसायची. कित्येकांचं दुटप्पी वागणं, उरलेल्या थोड्यांचं कधी अगतिक आणि जास्त करुन अव्यवहारिक वागणं समाजवादाच्या मर्याद्या उघड करायचं. डार्विन वगैरे बुवांनी तर सर्व्हावय ऑफ फीटेस्ट सांगून सर्वजण सारखे वगैरे थोतांडातली हवाच काढली. अंधेरे मे एक प्रकाश जयप्रकाश जयप्रकाश या घोषणा आणि ते नेते भिंतीवरच्या कॅलेन्डरवरच राहीले. त्यांचे राजकिय अन्वेषार्थ निराळे पण माझ्या मानेवरच्या वेताळाच्या प्रश्नाचं उत्तर हे नव्हे. थोडक्यात विचारसरणी, राजकीय, सामाजिक बांधीलकी आणि धार्मिकता या दोन गोष्टी वेगळ्या आहेत हे निदान माझ्यापुरतं तरी मी स्पष्ट करुन टाकलं.

मग मी अजून अस्वस्थ होतो. एक सोपं उत्तर शोधायचा माझा पहीलाच प्रयोग फसलेला असतो. ज्या पुस्तकानं गडे मुडदे उखडले ते पुस्तक काहीतरी हिंदुइझम असं वर्णन करतं. हिंदुइझम ? सोशल-इझम, कम्युनि-इझम हे मी समजु शकतो. त्या त्या जीवनपद्धतींबद्दल/ समाजपद्धतींबद्दल हे ईझम आहेत. शब्दबद्ध करावी इतपत युनिफॉर्म आपली जीवनपद्धत/ समाजपद्धत आहे? प्रश्नातून उलगडणारे प्रश्न जास्त टोकदार आणि अंतर्मुख असतात. मुळात ज्या बेसवर हा सो-कॉल्ड ईझम टेकला आहे तो तरी युनिफॉर्म आहे? जसा जसा विचार करावा तसं तसं याच उत्तर जास्त जास्त नकारार्थी येतय. कोणत्याही धर्माला एक सुप्रीम-देव असतो. ख्रिश्चनांना जिझस, मुस्लिमांना अल्ला तसा हिंदुंना? अनंतकोटी!! वैष्णवांच्या देवाचं नाव घ्याल तर शैव खवळतात. ग्रामदैवतं, अघोरपंथी, जाती-जातींचे, प्रांता-प्रांतांचे असंख्य देव असे निर्नायकी असावेत? विशेषतः हाडा-मांसाच्या राजात देव मानणारया आपण भारतीयांचे देव मात्र राजा शिवाय असावेत हे जरा विचित्रच! धर्माचा एक मार्गदर्शक असा धर्मग्रंथ असतो जो त्या समूहाचे नियम, कायदे बनवण्यात मदत करतो. गंभीर प्रसंगी त्याच्या हवाल्यावर गंभीर आणि दुरगामी परिणाम होऊ शकणारे निकाल दिले जातात. त्या त्या समुहाच्या घरा-घरात बायबल, कुराण इ. ग्रंथ दिसतात. हिंदु धर्माच्या कोणत्या पुस्तकाला एकमुखानं धर्मग्रंथ म्हणावं? आणि हे म्हणणं आपल्या नियमांत परावर्तित व्हावं? माझ्या घरातल्या शेकडो पुस्तकांत मला कधीच रामायण, महाभारत किंवा भगवतगीता सापडणार नसते. धर्माला काही मुखंड असतात. देवाचे काही लाडके, ज्यांना देवा कडून डायरेक्ट ऑर्डरी मिळतात म्हणे, ज्यांना धर्मग्रंथाचं आपण पामरापेक्षा जास्त आकलन असतं म्हणे. इन-शॉर्ट, देवानं त्यांना खास निवडुन दिलेलं असतं, त्याचं रिप्रेझेन्टीव्ह म्हणून (असं त्यांना वाटतं!). पोप,खोमिनी अशी ही लाडकी व्यक्तिमत्व. कदाचित आपले देव अनंतकोटी असल्याने, त्याचे दुतही अनंतकोटी असतील. थोडक्यात, याही कसोटीवर हिंदु धर्म फेल. धर्माची, धर्मग्रंथाची म्हणून एक भाषा असते. भले ही ती भाषा त्या धर्माच्या लोकांना नीट येत नसेल पण ती एक अधिकृत भाषा असते. आपल्याकडे भाषा किती हे धड देवालाही सांगता येईल की नाही सांगणे कठीण. धर्म कडवट असतात. धर्मांना आतून पंथांच्या, जातीच्या पालव्या फुटतात पण एका धर्मात दुसरा धर्म मिसळलाय याची उदाहरणे विरळाच. शिख धर्म, जैन धर्म, बुद्ध धर्म ज्या पद्धतीने हिंदु धर्मात मिसळले आहेत ते पाहाता त्यांना हिंदु धर्मातील एका पंथाचे रुप आले यात नवल नाही. आणि असे असंख्य तुलनात्मक मुद्दे मांडता येतील.

मग माझी धार्मिकता ठरवणारा हा माझा धर्म नक्की आहे तरी काय? इट्स जस्ट अ रॅपर! आपली खरी ओळख, धर्माच्या आधारे नसून जातीच्या आधारे आहे हेच खरे. या असंख्य जाती समुहांना काही सामुदाईक रुढी, रिवाज, रिती यांनी बांधून ठेवणारं रॅपर म्हणजे हिंदु धर्म. धर्माची व्याख्या जशास तशी जातीला लागु होत नाही. पण जातीची मुख्य ओळख रोटी-बेटी व्यवहार, एक भाषा, जगण्याची बरयापैकी एक सारखी तरहा अशी आहे. शिवाय जातीला प्रादेशिकवादाचं आणखी एक अस्तर आहेच. कदाचित याच मुळे धर्माच्या नावाने केलेलं राजकारण इथे फोल ठरतं पण जातीनिहाय मागीतलेला मतांचा जोगवा यशस्वी ठरतो. कदाचित याचमुळे हा धर्म कधी कडवट बनला नाही की उन्मादक भाषणांनी इथे कुणी फार काळ कुणाची डोकी पिकवु शकला नाही. कदाचित याचमुळे इतका पुरातन असूनही हा धर्म जगभर वाढला नाही. कुण्या त्रयस्थ माणसानं हिंदु धर्म स्विकारायचा ठरवला तर त्याला कुठली तरी जात स्विकारावी लागेल, धर्म नव्हे.

विक्रमाचे मौन तुटलेले पाहून वेताळाने नेहमीचे विकट हास्य केले आणि तो परत झाडाला जाऊन लटकला.

धार्मिक अवडंबर, उन्माद, गुरु-बुवांचं उदात्तिकरण आणि जगण्यातलं कुतुहल हरवुन टाकणारा ठक्क कोरडा भोगवाद याच्या अधेमधे कुठेतरी एक रॅशनल, माणुसपणाच्या पातळीवर जीवंत असतो, तो माझा धर्म!