सृजन-सर्जनत्वाचे अपरंपार शोध

एखाद्या कलाकृतीचा अर्थ लावणे, तिला समजून उमजून घेणे आणि दिसणारया परिघाच्या आतील वर्तुळ शोधणे हे सृजनत्वाचे प्राथमिक लक्षण. कलाकृती "वाचणे" म्हणजे समिक्षा करणे हे गृहितक काही अंशी खरे असले तरी त्या समिक्षेची मांडणी, अभिव्यक्तीचे माध्यम आणि मुख्यतः कलाप्रकाराची खोलवर जाण या मुद्यांवर आपण सृजन आणि समिक्षक यांचे द्वैत समजु शकतो. सृजन आणि समिक्षक यांचे हे वर्गिकरण म्हणजे water tight compartmentalization नव्हे. पण समिक्षक हा दर वेळी सृजन असतोच असे नव्हे, कोरडेपणाने व्यवसायाचा भाग म्हणूनही समिक्षा होऊ शकते. पण सृजन हा कोरडा नसतोच आणि तो जाणकार असेल असे ही नाही आणि म्हणूनच त्याच्या मनोवृत्तीत ढाळून एखादा कलाप्रकार बघणे हा मोठा गंमतीचा अभ्यास होऊ शकतो.

हा भुप राग, हा सकाळीच म्ह्टला गेला पाहिजे किंवा कुमारांनी इथे समेवर येणे अपेक्षित आहे किंवा हे शार्दुलविक्रिडीत म्हणजे मात्रांचे गणित हे असेच! समिक्षक होता होता राहिलेली, जाण असणारी ही सृजन जमात शास्त्रकाट्यांच्या कसोटीवरच कलेचा आस्वाद घेते. पण हा अभ्यास कधी कधी इतका कठोर होत जातो की रसिकतेची बाकी परिमाणे हळूहळू फिकुटत जातात. पुर्वी नाडकर्णी मटात नाटकं आणि सिनेमावर लिहायचे. कित्यकेदा समिक्षक नाडकर्णी आणि रसिक नाडकर्णी यांच्यात फारच धुसर फरक असायचा आणि पानभर फक्त अमका अँगल कसा हवा होता आणि तमक्या प्रसंगात वाजणारे पार्श्वसंगीत कसं चुकीच्या रागात आहे याचीच चर्चा व्हायची.

बाल की खाल काढणारी म्हणून एक जमात असते. ठणठणपाळाने एकदा धोंडांची या सवयीबद्दल चांगलीच फिरकी घेतली होती, तिच ही जमात. नक्की कोणत्या मनस्थितीत कलाकृतीचा जन्म होतो, त्याचा कलाविष्काराशी कसा संबंध आहे आणि म्हणून त्या कलाकृतीचा हा अमुकतमुक अर्थ असं हे वर्तुळ आहे. कुमारांचा घसा कसा खराब झाला, त्यांच्या गाण्यावर त्यामुळे कशी बंधने आली आणि म्हणून त्यांची स्वःतची अशी गानशैली निर्माण झाली असे हे गणित. मर्ढेकरांनी पिंपात ओल्या लिहीली तेव्हा प्लेगची साथ आली होती का? गॉगने पिवळी सुर्यफुले रंगवली होती तेव्हा त्याचा brain disorder सुरु होता म्हणून ती फुले जास्त ब्राईट किंवा ग्रेसना बालपणातून ईडिपस कॉम्प्लेक्स डेव्हलप झाला म्हणून सुमित्रेचे असंख्य शारीर उल्लेख...भुतकाळ, सापेक्ष परिस्थिती, भोवतालचे वातावरण या सारयांचा कलाकृतीची असणारा संबंध यांचा अंदाज बांधण्याचे एक अवघड काम ही मंडळी करत असतात.

कलाकृती समोर उभे करणारे असंख्य अवघड प्रश्न जमलेच तर स्वःतच्या अनुभवांशी जोडू पाहाणारी आणि नाहीच जमले तर त्या प्रश्नांसकट आयुष्य जगण्याची हिंमत ठेवणारी सृजनाची ही एक वेगळीच रित. एका अर्थाने थोडीशी लंगडीही कारण बाकीच्या सृजनजातीनां कलेच्या शास्त्राचं किंवा कलाकृतीमागच्या इतिहासाचं पाठबळ तरी असतं. ही जमात म्हणजे खरा कॅलिडास्कोप, प्रत्येकाचे अर्थ वेगळे, कलाकॄतीला भिडण्याची रित वेगळी आणि म्हणूनच आस्वादाची पातळीही निराळी. अर्थात इथे कलेचं किंवा कलाकाराचं गणित नसलं तरीही सृजनाच्या अनुभवसिद्धतेची समिकरणे मात्र नक्कीच असतात. मला किशोरी प्रचंड आवडते, तिची मीरा ही आवडते पण तिने म्हटलेले मराठी अभंग रुचत नाहित कारण माझं ट्रेनिंग भिमसेनांच्या आवाजात पारंपारिक चालितली भजनं ऎकण्यातलं असतं. मला शेक्सपिअरची नाटकं, त्यातली स्वगतं, त्यातलं संगीत समजतं पण म्हणून मला बाख भावलाच पाहिजे हा आग्रह नाही. रविवर्मा माझ्या मातीतला, पुराणातले सारे संदर्भ अजूनही ताजे आहेत म्हणून तो पिकासोच्या पल्याडंच आवडला पाहिजे असं नसतं. यात तुलना किंवा प्रतिवारी नाही. हे अनुभवांना भिडणं, माझ्या अनुभवसिद्धतेवर अवलंबुन आहे.

सॄजन-सर्जन म्हणजे पुरुष आणि प्रकृती यांचे representation आहे; एकमेकांशिवाय अपूर्ण पण तरी ही पुर्ण.

सर्जनांचे असंख्य पद्धतीने वर्गिकरण आधीच झालेले आहे. थोड्या वेगळ्या दृष्टीने बघायचं झालं तरी उपलब्ध वर्गिकरणावर एक मोठा ओव्हरलॅप असेलच.
स्वःतच्या अनुभवावर लिहिणारे, दुसरयांच्या अनुभवांवर लिहिणारे, खरे, काल्पनिक, भलं-बुरं...अक्षरशः अतोनात प्रकार. पण आचवलांनी एका कवयित्री बद्दल बोलताना सर्जनाची अफलातुन व्याख्या सांगितली आहे; ती कवयित्री निर्मितीक्षमतेच्या ज्या बिंदुला पोचलेली असते, तिची कविता सृजनाला नेमकी त्याच बिंदुला पोचवते.

कोडी..असंख्य कोडी....